Genel olarak, sözleşmeye bağlanarak yapılan yapım işlerinde aşağıdaki hususlar ön plana çıkmaktadır;
• Yapım işinin sözleşme eki uygulama projelerine veya kesin projelere uygun olarak zamanında tamamlanması,
• İşçi sağlığı ve iş güvenliği tedbirleri ve yapının sigortalanması,
• Ödemelerin belirli periyotlarda gerçekleşen imalata göre yapılması,
• Yüklenicinin kalite, teknik değerlendirme vb. performansının ölçülmesi,
• İşlerin denetimi,
• İş yapıldıktan sonraki kabul ve muayene işlemleri.
Yapım İşleri İhale Dokümanı, sözleşmenin 9. maddesinde belirtildiği üzere aşağıdaki eklerden oluşur ve öncelik sırası şu şekildedir [4735 sayılı kanun, m. 9]:
1. Yapım İşleri Genel Şartnamesi,
2. İdari Şartname,
3. Sözleşme Tasarısı,
4. Birim Fiyat Tarifleri,
5. Mahal Listeleri,
6. Özel Teknik Şartname,
7. Genel Teknik Şartname,
8. Ön / Kesin Projeler,
9. Açıklamalar (varsa),
10. Diğer Ekler.
Sözleşmenin uygulanması safhasında karşılaşılan en büyük sorunlar, projelerde meydana gelen değişiklikler ve iş artışıdır.
Proje Değişiklikleri
İdare, sözleşme konusu işlerle ilgili proje vb. teknik belgelerde, değişiklik yapılmaksızın işin tamamlanmasının fiilen imkânsız olduğu hallerde, işin sözleşmede belirtilen niteliğine uygun bir şekilde tamamlanmasını sağlayacak şekilde gerekli değişiklikleri yapmaya yetkilidir. Yüklenici, işlerin devamı sırasında gerekli görülecek bu değişikliklere uygun olarak işe devam etmek zorundadır. Proje değişiklikleri, ilk projeye göre hazırlanmış malzemenin terk edilmesini veya değiştirilmesini veya başka yerde kullanılmasını gerektirirse, bu yüzden doğacak fazla işçilik ve giderleri idare yükleniciye öder.
Proje değişiklikleri işin süresini etkileyecek nitelikte ise yüklenicinin bu husustaki süre talebi de idare tarafından dikkate alınır. İdarenin veya yapı denetim görevlisinin yazılı bir tebliği olmaksızın yüklenici, projelerde herhangi bir değişiklik yaptığı takdirde sorumluluk kendisine ait olup bu gibi değişiklikler nedeniyle bir hak iddiasında bulunamaz [Yapım İşleri Genel Şartnamesi, m. 13].
Yapım İşleri Genel Şartnamesinin Projelerin Uygulanması başlıklı 13. maddesine göre yüklenici kendi tercihiyle projede değişiklik yapamaz. Proje değişiklikleri ancak, idare tarafından değişiklik yapılmaksızın, projenin bitirilmesinin fiilen mümkün olmadığı şartlarda olmalıdır. Bu maddeden projedeki değişikliklerin zorunlu olarak projenin bitirilmesi koşuluna bağlandığı söylenebilmektedir.
Anahtar teslimi ihalelerde, projelerde zorunlu olarak değişiklik yapılmasına bağlı olarak, proje harici iş kalemlerine ait birim fiyatların tespit edilmesi hususunda idare ile yüklenicinin uzlaşması zorunlu kılınmıştır. İdare tarafından takdir edilmiş, ancak yüklenici tarafından kabul görmeyen iş kalemlerine ait fiyatların tespit edilmesi hususunda, ihtilafların çözümü için Yüksek Fen Kurulu yetkili kılınmış olup, ilgili kurulun belirleyeceği birim fiyatlar gerek idare, gerekse yüklenici tarafından kabul görmek zorundadır.
Söz konusu proje değişikliklerine bağlı olarak, proje harici yaptırılacak olan iş kalemlerine ait imalatlar artış olarak ödenmesi zorunlu olduğu gibi, ilk projeye göre yapılmasından vazgeçilen iş kalemlerine ait imalatlar da, proje üzerinden hesaplanacak metrajlar oranında teklif fiyattan düşülmesi zorunludur.
Anahtar teslimi ihaleye konu olan projelerde ihtilaf yaşanması durumunda (mimari, statik, mekanik veya elektrik) yüklenici asıl proje olan mimari projeye uymak zorundadır. Mimari projede belirlenmiş, ancak detay projelerde veya statik ve tesisat projelerinde belirtilmemiş iş kalemlerine ait imalatlar için ise yükleniciye herhangi bir bedel ödenmez. Projelerde herhangi bir eksiklik olması, detay projelerde ve mahal listelerinde malzemelerin tanımlanmamış olması gibi durumlarda, söz konusu eksiklikler eserin kullanımına engel teşkil ediyorsa yüklenici bu eksikleri bila bedel yapmakla zorunludur.
Zira Kamu İhale Kanununa göre anahtar teslimi götürü bedel ihalelerde yüklenici ehlî fen olarak kabul edilmiş olduğundan, projelerde veya mahal listesinde belirtilmemiş olan ve eserin kullanımına engel teşkil edebilecek ilave iş kalemlerine ait imalatlarla ilgili herhangi bir bedel talep edemez.
Proje değişikliğine bağlı olarak iş artışı meydana gelmesi durumunda, ilave yaptırılacak olan yeni iş kalemlerinin birim fiyatlarının tespitinde, Yapım İşleri Genel Şartnamesi hükümleri doğrultusunda %25 yüklenici kârı dâhil olup, genel giderler karşılığının eklenmesi söz konusu değildir. Ancak uygulamada safhasında karşılaşılan ihtilafların giderilebilmesi için, Yapım İşleri Genel Şartnamesinde gerekli yasal düzenlemelerin yapılarak, yeni iş kalemlerine ait birim fiyatların tespiti hususunda yorum ve tartışmaya mahal bırakmaksızın netliğe kavuşturulmalıdır.
İş artışları
Uygulamada, özellikle anahtar teslimi götürü bedel sözleşmelerde iş artış ve azalışları anlaşmazlıklara neden olmaktadır. İş artışının hangi koşullarda ve yüklenicilerin hangi hallerde bu bedeli isteyebilecekleri önem arz etmektedir.
4735 sayılı Kamu İhale Sözleşmeleri Kanununun 24. maddesinde ilave işi koşullar, “…Mal ve hizmet alımlarıyla yapım sözleşmelerinde, öngörülemeyen durumlar nedeniyle bir iş artışının zorunlu olması halinde, artışa konu olan iş;
a) Sözleşmeye esas proje içinde kalması,
b) İdareyi külfete sokmaksızın asıl işten ayrılmasının teknik veya ekonomik olarak mümkün olmaması gerekmektedir,
Koşullarıyla, anahtar teslimi götürü bedel ihaleye gidilen yapım işlerinde sözleşme bedelinin %10'una, birim fiyat teklif almak yoluyla ihale edilen mal ve hizmet alımlarıyla yapım işleri sözleşmelerinde ise %20'sine kadar oran dâhilinde, süre hariç sözleşme ve ihale dokümanındaki hükümler kapsamında aynı müteahhide yaptırılabilir [Yapım İşleri Genel Şartnamesi, m. 22].
Bu hükümde ifade edilen bir iş artışının olabilmesi için, iş artışıyla ilgili üretimin sözleşmeye esas proje kapsamında kalması, öngörülemeyen durumlar neticesinde ortaya çıkması ve yapının sözleşme kapsamında işlevini gerçekleştirebilmesi için yapılmasının zorunlu olması gerekmektedir . Birim fiyat sözleşme ile yapılan yapım işlerinde, Bakanlar Kurulu bu oranı sözleşme bazında %40'a kadar yükseltmeye yetkilidir.
İşin bu şartlar kapsamında tamamlanamayacağının ortaya çıkması durumunda ise artışa gidilmeden genel ilkelere göre tasfiye gerçekleştirilir.
Ancak bu durumda, işin tamamının ihale dokümanı ve sözleşme maddelerine uygun şekilde yerine getirilmesi şarttır.
Sözleşme bedelinin %80'inden daha az bir ücretle tamamlanacağı belli olan işlerde, yüklenici işi tamamlamak durumundadır.
Bu durumda yükleniciye, yaptığı harcamaları ve yüklenici kârının, sözleşme bedelinin %80'i ile sözleşme fiyatlarıyla yaptığı işin tutarı arasındaki bedel farkının %5'i geçici kabul tarihindeki fiyatlar üzerinden ödenir…” olarak belirlenmiştir. Bedelin nasıl ödeneceği konusu ise aynı Yasa metninde, “…süre hariç sözleşme ve ihale dokümanındaki hükümler çerçevesinde aynı yükleniciye yaptırılabilir…” şeklinde belirlenmiştir. [Yapım İşleri Genel Şartnamesi, m. 21]
Birim fiyat sözleşmelerde, sözleşme hükümlerini uygulamak kısmen kolay olmaktadır. Çünkü ihale indirimindeki oranı, ilave işe oranlanmak suretiyle bir hesaplama yapmak mümkündür.
Gecikmeler ve Süre Uzatımı
4735 sayılı Kamu İhale Sözleşmeleri Kanununa göre mücbir sebep olarak kabul edilebilecek haller aşağıda belirtildiği gibidir;
a) Doğal afetler,
b) Kanuni grev,
c) Genel salgın hastalık,
d) Kısmî veya genel seferberlik ilânı,
e) Gerektiğinde Kurum tarafından belirlenecek benzeri diğer haller.
Süre uzatımı verilmesi, sözleşmenin feshi gibi durumlar da dâhil olmak üzere, idare tarafından yukarıda belirtilen hallerin mücbir sebep olarak kabul edilebilmesi için; yükleniciden kaynaklanan bir kusurdan ileri gelmemiş olması, taahhüdün yerine getirilmesine engel nitelikte olması, yüklenicinin bu engeli ortadan kaldırmaya gücünün yetmemiş bulunması, mücbir sebebin meydana geldiği tarihi izleyen yirmi gün içinde yüklenicinin idareye yazılı olarak bildirimde bulunması ve yetkili merciler tarafından belgelendirilmesi zorunludur. [4735 Sayılı Kamu İhale Kanunu, m. 10].
Yüklenici, taahhüdünün sözleşmede belirlenen sürede tamamlamasına engel olacak durumları, en geç yirmi gün içerisinde yazılı olarak idareye bildirmekle zorunludur. Yüklenici süresi içerisinde yapılmayan başvurulardan dolayı, süre uzatımı talebinde bulunamaz.
Mücbir sebep olarak kabul edilen, idare ve yüklenicinin iradesi dışında gelişen veya eserin inşası sırasında meydana gelen ve yetkili mercilerden tarafından belgelendirilmiş, öngörülemeyen durumlardan dolayı vuku bulan gecikme hallerinde işin sözleşmede belirlenen süresine etkisi hesaplanarak tespit edilen süre, idare tarafından süre uzatımı olarak verilir.
İş için gerekli olan projelerle diğer teknik belgelerin yükleniciye tesliminde gecikme olması veya uygulanmak üzere yükleniciye verilen proje ve teknik belgelerde, yeni proje veya belge hazırlanmasını gerektirecek ve dolayısıyla zamana ihtiyaç gösterecek şekilde değişiklik yapılması hallerinde yüklenici hiçbir itiraz öne süremeyecektir. Ancak bu gecikme, işin bir kısmının veya hepsinin zamanında bitirilmesini geciktirirse sözleşmedeki iş süresi, işin bir kısmı veya tamamı için gecikmeyi karşılayacak şekilde uzatılır [Yapım İşleri Genel Şartnamesi, m. 13].
İşin, sözleşmesinde belirlenen zamanda tamamlanıp geçici kabule hazır hale getirilmemesi durumunda, gecikilen her gün için sözleşmesinde öngörülen günlük gecikme cezası uygulanır [Yapım İşleri Genel Şartnamesi, m. 29].
Yüklenici taahhüdünü sözleşmede belirlenen sürede tamamlayamayarak, geçici kabule hazır hale getirememesi ve eserin işletmeye alınması noktasında gecikmelere sebebiyet vermesi durumunda, gecikilen her gün için sözleşmede belirlenen oranda (genelde %0,03-0,06 arasında) gecikme cezası uygulanmaktadır.